UNA BULAQUEÑA: MGA KABABAIHANG BULAKENYA SA KASAYSAYAN

ni Ian Christopher B. Alfonso

Lokal na Mananaliksik,

BulSU-Bahay Saliksikan ng Bulacan

Una Bulaqueña. Literal na nangangahulugang “isang Bulakenya” na pininta ng dakilang Pilipinong pintor na si Juan Luna noong 1890’s. Ito ngayo’y nakasabit sa dingding ng silid ng Musika ng Palasyo ng Malacañang. Nagpapakita ito ng kagandahan ng isang Bulakenya na naka baro’t saya taglay ang kilos ng isang dalagang Pilipina. Patunay lamang ito ng dakilang pagkilala ng bansa sa taglay na yumi’t ganda ng mga Bulakenya bilang sagisag ng isang tunay na Pilipina.

Sa kasaysayan, isa ang mga Bulakenya sa unang nagtaas ng pangalan ng mga kababaihan sa lipunang Pilipino. Pinatunayan nila na ang mga kababaihan ay may puwang din sa lipunan kung saan ang mga kalalakihan ang namamayagpag. At higit sa lahat, pinatunayan nila ang pagkakapantay-pantay ng mga babae at lalaki sa lipunan.

Iginagalang ng mga Pilipino ang mga kababaihan. Wala pa man ang mga Kastila ay tunay na ang pagkilala ng lipunan sa mga babae. `Di tulad ng ibang mga lahi sa daigdig na ang tingin nila sa mga babae ay mababa, busabos, alipin, kinakalakal, at pampalipas-oras.

Sa Tsina na lamang noong una ay napakababa ng pagtingin nila sa mga babae. Ikinukulong ang mga ito sa bahay at bawal silang lumabas. Nilalagyan sila ng malalaking pabigat sa paa upang sila’y `di makagalaw. Naiinis din ang mga kalalakihan kapag ang kanilang asawa ay `di makapagbigay ng lalaking supling, at kapag babae ang isinilang, malagim na kapalaran ang kanilang haharapin sa daigdig. At ang masaklap pa rito ay ibinebenta sila dahil tila ito na lamang ang pakinabang nila sa mga babae.

Napakapalad ng mga Pilipino. Tila niloob ng Panginoon na ating igalang ang mga kababaihan. Bagama’t sila’y gumagawa ng gawaing-bahay lamang, malaki pa rin ang pag-aalala ng mga kalalakihan sa kanila. Hindi sila pinagtatrabaho ng mga gawaing panlalaki sapagkat kanilang inuunawa ang kalagayan ng mga kababaihan. Kaya’t naging kultura na ito ng mga Pilipino noon at magpahanggang-ngayon na tinatawag na pagkamaginoo.

Mahalaga din ang tungkulin ng babae sa sinaunang lipunang Pilipino. Sila ang nagsisilbing puso ng mga kalalakihan sapagkat pahirapan ang panunuyo sa mga ito. Bawal hawakan ni-katiting na bahagi ng kanilang damit, bawal makita ang sakong, bawal magtinginan at magdikit, at marami pang ibang bawal at konserbatibasyon sa mga Pilipina. Kaya’t noon pa man ay isang napakalaking kaloob na ng Panginoon ang makapangasawa ang mga kalalakihan noon sa likod ng maraming hirap sa buhay, makuha lamang ang kamay ng babaeng nililiyag.

Bukod dito sila’y nagsilbing instrumento para sa mga yumao nilang mga ninuno. Sila ang nagsisilbing mga babaylan, catalonan, baylan, at iba pang tawag dito, kung saan sa kanluran ay pahirapan pa ang pagiging alagad ng simbahan ng mga kababaihan. Tagapayo din ng mga pinunong bayan ang mga babaylan tuwing panahon ng digmaang bayan at sila ang nagbabasbas sa mga bayani o mandirigma ng bayan bago sila sumabak sa laban. Patunay lamang ito na buong-buo sa puso ng mga Pilipina ang pagiging ina `di lamang ng kanyang mga sariling anak kundi ng mga anak ng bayan, ang mga taumbayan.

Buhay ang diwang ito sa mga Bulakenyo. Duyan ng kasaysayan at kalinangan ang Lalawigan ng Bulacan, at dahil dito nanalaytay sa dugo ng sinuman ang damdaming bayani o mandirigma. Ang ganda, tatag, talino, busilak na pagmamahal, yumi, makapanginoon, at pagmamahal sa bayan ay tunay na nakatimo na sa puso’t diwa ng mga Bulakenya.

Hindi aksidente sa kasaysayan ang pagkakasulat ng mga kababaihan, lalo na ng mga Bulakenya sa kasaysayan. Ito’y sapagkat buhay ang diwang bayan ng mga Bulakenya noon at magpahanggang-ngayon, at dito napabantog ang Bulacan. Ayon nga kay Dr. Jaime Veneracion “…tuloy po kayo sa lalawigan ng mga bayani at naggagandahang mga dilag…”

Sinong `di makakalimot sa tanyag na dalagang Calumpiteña na si Leoña Josefa Roxas y Manio na kinikilala sa kasaysayan bilang si “Pepita Roxas” na nagpaibig sa noo’y bumisitang hari ng Cambodia sa Pilipinas na si Haring Norodom I noong 1872. Pinakita ni Pepita Roxas ang talino, pagkamagalang at yumi ng isang Pilipina nang kanyang tinanggihan ang Hari na siya’y maging reyna ng Cambodia. Idagdag pa rito ang sinabi ng propesor ng Ateneo de Manila University na si Luis Camara-Dery na bukod kay Leonor Rivera ay isa pang naging inspirasyon ni Dr. Rizal kay Maria Clara ay si Pepita Roxas. Idagdag pa natin ang pinipinta’t sinisintang dalaga ng Baliuag, Bulacan na si Pepita Tiongson y Lara na mas kilala bilang si “Pepita Tiongson.” Siya ang naging inspirasyon ng mga Rebolusyonaryo noong 1896 sa pinakasikat na kundimang Pilipino noon na pinamagatang “Jocelynang Baliuag” o “Kundiman ng Rebolusyon.” Dito pinatunayan din ni Pepita Tiongson ang yumi’t ganda ng isang Bulakenya.

Isama pa natin ang makasaysayang trahedya na binuhay sa dakilang nobelang Pilipino na Noli Me Tangere na si Sisa at ang mga anak nito na sina Crispin at Basilio. Ang mag-inang ito na lumitaw sa Noli ay orihinal na walang pangalan at nang mabasa ito ng Bulakenyong si Marcelo H. del Pilar ay naalala niya ang magkamukhang kapalaran at kalagayan ng mag-inang Sisa ng Hagonoy, Bulacan kaya’t iminungkahi niya kay Dr. Rizal na pangalanan ang mag-ina na “Sisa, Crispin at Basilio”. Ayon kay Prop. Rolando Gaspar ng Bulacan State University, simbolo si Sisa ng Inang Bayan na nabaliw dala ng pag-iisip sa kanyang mga anak. Ngunit ang problema ay ito: hindi malaman kung tagasaan nga sa Bulacan ang mag-inang Sisa. Ayon kay Prop. Reynaldo Naguit ng Bulacan State University, may ilang nagsasabing sila’y taga-San Rafael, San Ildefonso, at San Miguel sa Bulacan.

Isali pa natin dito ang dakilang nagawa ni Henerala Trinidad Tecson ng San Miguel, Bulacan na kilala bilang dakilang “Ina ng Biak-na-Bato” noong 1896. Ang magkapatid na Talangpaz ng Calumpit na mula sa dakilang relihiyosong Kapampangan ng Macabebe, Pampanga na sina Blessed (Bl.) Dionisia Mitas Talangpaz de Santa Maria at Bl. Cecilia Rossa Talangpaz de Jesus. Sila ang nagtatag ng Congregation of the Augustinian Recollects Sisters, ang kinikilalang pinakamatandang non-contemplative religious community for women in Augustinian Recollects sa daigdig, at ngayon ay nasa linya na ng kanonisasyon sa Vatican at pag naglaon ay sila na ang unang Bulakenyong santo, gayundin ng mga Kapampangan. Sino din ang `di makakalimot sa dakilang mang-aawit ng Kundiman na si Honorata “Atang” dela Rama at ang kauna-unahang Pilipinong nagmalasakit na tipunin ang iba’t ibang katutubong sayaw, laro, at awit ng bansa na si Francisca “Lola Kikay” Reyes-Aquino. Maging ang unang pangulong babae ng Pilipinas at sa buong Asya-Pasipiko na si Gng. Corazon Cojuangco-Aquino na ang pinagmulang lahi ay mga katutubo ng lungsod ng Malolos. Isa pa, ang mag-kapatid na sina Urbana at Felisa na binuhay ni Padre Modesto de Castro sa kanyang 34-na-liham sa anyong aklat na Urbana at Felisa kung saan ipinapakita ang kagandahang asal na taglay ng isang Pilipina, at ito’y binuhay sa katauhan ng mga Bulakenya sapagkat sila’y naisulat na tubong Paombong, Bulacan.

Ilan pa rito ay sina Maria “Iyang” Rodrigo (ang sinasabing babae sa likod ng Una Bulaqueña), Doña Rosario Viscarra (Tandang Sora ng Baliuag noong panahon ng mga Hapon), Pura Santillan Castrence (unang babaeng diplomat), Carmen Camacho de Romillos (direktor), Carmen de Luna (nagtatag ng Centro Escolar University), Rosa Sevilla Alvero (nagtatag ng Instituto de Mujeres), Dr. Belen Gutierrez (naging pangulo ng Philippine Women’s University), Dalisay Aldaba (kilalang pilantropo at tauhan ng mga opera), Kathy dela Cruz (reyna ng jazz at reyna ng tanghalang Pilipino napatanyag bilang bahagi ng Sampaguita Pictures), Concepcion Felix de Calderon (nagtatag ng kauna-unahang samahan ng mga kababaihan sa Pilipinas, Asosacion Feminista de Filipinas), Soledad Airan (tagapagtatag ng Bulacan Women’s Club), Dolores Ablaza (tagapagtatag ng Bulacan Ladies’ Association), Trinidad Legaspi Tarrosa Subido (kinikilalang “Elizabeth Browning” ng Pilipinas), Lydia de Vega (pinakamabilis na babae sa Asya), Victoria Santiago vda. de Tengco (nagpakilala ng Baliuag Transit), Dolores Maniquis (nagpasimula ng industriya ng sambalilong buntal sa Baliuag), Anita Guidote Guanzon (nagpatayo ng Mahal na Groto ng Lourdes sa Lungsod ng San Jose del Monte), Melanie “Kyla” Calumpad (RnB princess na pinuri ng mga Pilipino dahil sa kanyang itinama ang pag-aawit ng Lupang Hinirang), Regine Velasquez (kilalang mang-aawit), Roxanne Barcelo (kilalang mang-aawit), Jewel Mische (kilalang artista), Jolina Magdangal (kilalang mang-aawit), Isay Alvarez (Miss Saigon ng Bulacan), at marami pang iba.

Maari din nating ibahagi ang katotohanang Bulakenyo ang unang nag-isip ng konseptong “Inang Bayan.” Ito ay si Francisco Balagtas kung saan sa kauna-unahang pagkakataon ay tinawag ng isang Pilipino na “Ina” ang bansang Pilipinas. Lumitaw ito sa kanyang dakilang awit na Florante at Laura, at mula noon ay kumalat na ang katawagang “Inang Bayan.” Ginamit ito ni Andres Bonifacio bilang pantawag at inspirasyon ng lahat kung saan ay ibibigay ng mga “Anak ng Bayan” ang lahat para sa kalayaan ng “Inang Bayan.” Naging simbolo din ito ng tula ni Jose Corazon de Jesus na “Bayan Ko” ng Sta. Maria, Bulacan na umakit sa mga dayuhan dahil sa “yumi’t ganda” nito at nang huli’y “binihag at nasadlak sa dusa.” Patunay lamang nito na ang mga Bulakenyo ay tunay at busilak ang pagkilala sa mga kababaihan.

Marahil, sampu nang `di pa nababanggit na iba pang mga dakilang Bulakenya, ay pinakadakila’t pinakatanyag na sa lahat ang kadakilaan ng 21 Kababaihan ng Malolos. Pinatunayan nila na ang edukasyonay `di lamang para sa mga kalalakihan, may kaya’t mga Kastila kundi para rin sa mga kababaihan. Gayundin ay pinakita nila ang pagiging dugong bayani ng mga Bulakenya dahil sa pagharap nila sa mga frailes at mga opisyal na Kastila sa ngalan ng pagkilala sa mga kababaihan sa lipunan at pagkakaroon nila ng karapatan sa edukasyon. Naging aktibo rin sila sa Rebolusyon sa pamamagitan ng paglahok nila sa Cruz Roja o Red Cross na gumamot sa mga sugatang rebolusyunaryo, at naging alagad rin sila ng lipunan tungo sa kaliwanagan at katwiran sa pamamagitan ng pakikibahagi sa mga usaping panlipunan at pampulitika.

Marami pang mga Bulakenya ang `di pa na sasaliksik hinggil sa nagawa nilang pangalan sa kasaysayan. Marami pa ang `di nababanggit dito sapagkat lubhang napakarami nila kung ihahanay pa ang mga ito ng isa-isa. Ito’y patunay lamang na ang Bulacan ay lundayan `di lamang ng kasaysayan, ng kalinangan, ng mga bayani, ng mga makata, ng mga makabayan, at marami pang iba, kundi lundayan ng mga “Unang Bulakenya” sa kasaysayan at lipunan."

__________________________________

…Ang babae, kung saan ang kanyang sinapupunan ay ang unang tahanan ng sangkatauhan, ay kailangang igalang sa munting institusyong tinatawag na pamilya; kung saan siya ang nakabantay dito sa maraming kadahilanan — ang pagiging isa ng pamilya, pananggalang sa panganib, at iba pang anyo ng kaayusan, at paglumaon ay magiging isang pamayanan at siya’y magiging isang ganap na panahanan…

Quoted from Sen. Manuel B. Villar’s Bill

And attributed to former senator Helena Z. Benitez

by Rina Jimenez – David

The Philippine Daily Inquirer

Tuesday, November 13, 2007, A11

Translated by I. C. B. Alfonso

Para sa Ika-119 na Guning-taon ng Pagsulat ng Dakilang 21 mga Dalaga ng Malolos, Bulacan kay Gov. Hen. Valeriano Weyler

Disyembre 12, 1888 – Disyembre 12, 2007